yüzyıl İran'ında, insanın akıl ile sezgi, madde ile mana, karanlık ile ışık arasında denge arayışına girdiği bir dönemde, Sühreverdî, hakikatin izini sürmeye koyuldu. O, sadece bir filozof ya da mistik değildi; ruhun özgürlüğüne ulaşmak için yola çıkan bir arayıcıydı. Medreselerde geçen gençliği boyunca, mantık ve kelâm ilimlerinde ustalaştı, ancak aklın sınırlarını fark ettiğinde yeni bir yol aramaya başladı. Zihinsel doyumu değil, ruhsal aydınlanmayı amaçlayan bu yolculuk, onun hayatındaki ilk büyük kırılma noktalarından biriydi.
Sühreverdî, klasik dini düşüncenin kalıplaşmış sınırlarına sıkışmamak için, gerçek yolculuğun medrese duvarlarının ötesinde başladığını fark etti. Doğunun ilim merkezlerinden Bağdat ve Şam'a, Halep'in kadim çarşılarına uzanan bir arayışa girişti. O, kitaplardan öğrenmekle yetinmiyor, bilgiyi bizzat yaşam deneyimiyle sentezlemek istiyordu. Bu yüzden sufilerle bir araya geldi, zâhidane bir yaşam tarzı benimseyerek içsel dönüşümüne odaklandı. Hakikat, sadece akıl yürütme ile ulaşılan bir bilgi değil, aynı zamanda ruhun bizzat tecrübe ettiği bir ışık kaynağıydı. Bu farkındalık, onu Nur Felsefesi'ni kurmaya götüren en önemli eşiklerden biri oldu.
Ancak hakikati aramanın bir bedeli vardı. Onun düşünceleri, sadece entelektüel bir meydan okuma değil, aynı zamanda dönemin siyasi ve dini otoriteleri tarafından tehlikeli olarak algılandı. Sühreverdî’nin felsefesi, mutlak anlamda dini otoritelerin hakikat üzerindeki tekelini reddetmekten ziyade, hakikate ulaşmanın sezgisel bir yolunun da olduğunu savunuyordu. Düşünceleri, kelâm ekollerinin akılcı metodolojisinden farklı bir yönelim gösterse de, tümüyle kelâmı reddetmek gibi keskin bir iddia ortaya koymadı. Onun felsefesi İslam felsefesi içinde alternatif bir yorum sunuyordu; dolayısıyla geleneksel ulema tarafından farklı yorumlanmış ve kimi zaman şüpheli bulunmuştur.. El-Melikü’z-Zahir, başlangıçta Sühreverdî’ye hayranlık duymuş ve onu himaye etmiştir. Ancak Halep ulemasının artan baskıları sonucu, Selahaddin Eyyubi’nin merkezi otoritesini tehlikeye atmamak adına onu korumakta zorlanmıştır. Halep uleması, Sühreverdî’nin görüşlerinin Batınî-İsmailî düşüncelerle ilişkili olabileceğini öne sürerek onun mahkûm edilmesini talep etmiştir. Dolayısıyla, onun yalnızca “felsefi görüşleri” nedeniyle değil, aynı zamanda siyasi konjonktürde tehlikeli bir figür olarak algılanması nedeniyle hedef alındığını söylemek daha doğrudur.
Ve sonunda kaçınılmaz oldu:Ona yöneltilen suçlamalar, onun bazı otoriteler tarafından İslam akidesine aykırı görüşler taşıdığı ve halkı yanlış yönlendirdiği iddialarına dayanmaktadır.Dini otoriteler, onun felsefesinin Batınî-İsmailî öğretilerle bağlantılı olduğunu öne sürmüştür.Bazı kaynaklara göre, onun tasavvufî ve felsefi öğretisi ‘halkın zihnini karıştıran aşırı mistik görüşler’ olarak değerlendirilmiştir.
Bütün bu dürecin sonunda o zindana atıldı. O, sadece bir beden olarak değil, bir fikir olarak da hapsedilmek isteniyordu. Ancak tıpkı öğretilerinde bahsettiği gibi, karanlık her zaman ışığı içinde taşırdı. O, bu zindanda da aydınlığı buldu; ölümün bile bir son olmadığını, hakikatin ise asla susturulamayacağını biliyordu. 1191 yılında Halep’te idam edildiğinde, otoriteler onun hayatına son verdiklerini sandılar. Ama yanıldılar. Çünkü Sühreverdî'nin düşünceleri, zamanın sınırlarını aşarak günümüze kadar ulaştı.
Sühreverdî’nin hikayesi, insanın hakikat arayışında ne kadar ileri gidebileceğini ve bu uğurda göze alınan fedakarlıkların, fikirleri nasıl ölümsüz kıldığını gösterir. O, kendi iç ışığını keşfetmeye cesaret eden herkes için bir rehber olmaya devam ediyor.
Sühreverdî, 12. yüzyıl İran’ında, düşüncenin keskin sınırlarını zorlayan bir filozof olarak ortaya çıktı. O, sadece akademik bir bilgin ya da mistik bir düşünür değildi; insanın varoluşsal sancılarına bir çıkış yolu arayan bir yolcuydu. Döneminin siyasi ve dini çalkantıları içinde, insanın ruhsal yalnızlığını ve anlam arayışını merkeze alan bir düşünce sistemi inşa etti. Tıpkı varoluşçu psikolog Viktor Frankl’ın ifade ettiği gibi, insanın en temel motivasyonu anlam bulmaktır. Sühreverdî de bu temel motivasyonun peşinden gitti. Ona göre, insan ruhu maddi dünyanın gölgeleri içinde kaybolmuştu ve hakikati bulmanın yolu, içsel ışığı keşfetmekten geçiyordu. Bu içsel ışık, onun "Nur Felsefesi" olarak bilinen düşünce sisteminin temelini oluşturdu.
Sühreverdî’nin felsefi yolculuğu, bir anlamda insanın iç dünyasına yaptığı metafizik bir keşifti. O, akıl ve sezgiyi dengeleyerek, varoluşsal sıkışmışlıktan çıkış yollarını arıyordu. Maddi dünyanın karmaşası, geçiciliği ve yanılsamaları, insanı kendine yabancılaştırıyor, ruhunu dar bir hapishaneye mahkûm ediyordu. Ancak bu hapishane, insanın kendi içinde bir ışık kaynağı keşfetmesiyle kırılabilirdi. Bu düşünce, varoluşçu psikolojinin içsel yolculuk anlayışıyla birebir örtüşüyordu. Tıpkı Heidegger’in "insanın kendisini keşfetmesi için önce kaybolması gerektiği" fikri gibi, Sühreverdî de insanın hakikate ulaşması için önce kendi içindeki karanlığı fark etmesi gerektiğine inanıyordu.
Ancak bu yolculuk, sadece teorik bir düşünce değil, aynı zamanda bir varoluş mücadelesiydi. Sühreverdî’nin hayatı, onun felsefesini sadece anlatan değil, bizzat yaşayan bir figür olduğunu gösterir. O, ruhun özgürlüğüne ve içsel aydınlanmaya ulaşmak için dünyevi bağlardan sıyrılmayı savundu. Öğrencilerine, maddi dünyanın geçici cazibesinden uzak durarak hakikate yönelmeyi öğretti. Bu tavrı, varoluşçu psikolojide sıkça vurgulanan özgürlük ve sorumluluk temasıyla örtüşür: İnsan, kendi seçimleriyle anlam yaratır ve bu anlamın sorumluluğunu taşır. Sühreverdî, varoluşsal yalnızlığın üstesinden gelmenin yolunun, içsel ışığa yönelmekten geçtiğini vurgulayan bir filozof olarak, bugün bile insanın anlam arayışına rehberlik etmeye devam ediyor.
Sühreverdî’nin Felsefesi: Varoluşsal Kriz ve İçsel Uyanış
İnsan, her çağda aynı soruların peşine düşer: Ben kimim? Bu dünyada ne işim var? Anlamın kaynağı nerede? Bu sorular yalnızca felsefi veya entelektüel bir merakın sonucu değildir; aksine, insanın varoluşunun en temel krizlerinden doğar. Sühreverdî, yaşadığı çağın ötesinde bir kavrayışla, bu soruların insanın ruhsal uyanışı için kaçınılmaz olduğunu fark etti. O, insanın yalnızlık ve kaybolmuşluk hissini basit bir ruh hâli olarak görmedi. Ona göre, bu varoluşsal bir sınavdı—maddi dünyanın ağırlığı altında sıkışmış ruhun, kendisini keşfetme mücadelesiydi.
Sühreverdî, varlığı ışık ve karanlık arasındaki bir hiyerarşi olarak görüyordu. Maddi dünya, insan ruhunun sınırlandığı bir zindandı. Ancak bu mahkûmiyet, aynı zamanda bir uyanışın da başlangıcı olabilirdi. İnsan, bulunduğu karanlığın farkına vardığında, içinde bir ışık aramaya başlardı. Tıpkı derin bir kuyunun dibine düşen birinin, yukarıdan sızan tek bir ışık huzmesiyle umuda tutunması gibi, insan da kendi içindeki nuru keşfederek hakikate ulaşabilirdi.
Hakikati Arayan Yolcu: Sühreverdî’nin Yolculuk Metaforu
Sühreverdî’nin felsefesinin en çarpıcı yönlerinden biri, insanın anlam arayışını bir yolculuk olarak görmesiydi. Ona göre, bu yolculuk zahmetli, bazen korkutucu, bazen de kaçınılmazdı. Bir gün, ona hakikati aramak isteyen bir müridi geldi ve “Üstadım, bu yol nereye çıkar?” diye sorduğunda, Sühreverdî ona şöyle dediği rivayet edilir:
“Bu yol, başı olan ama sonu olmayan bir yoldur. Geri dönmek isteyenler baştan kaybolmuştur.”
Bu söz, onun varoluş felsefesinin özünü yansıtıyordu. Varoluşsal krizler bir çıkmaz değil, aksine bir başlangıçtı. İnsan ancak kaybolduğunda kendini bulabilirdi. Irvin Yalom’un ‘varoluşsal yalnızlık’ kavramında belirttiği gibi, insan ancak yalnızlığını kabul edip, onunla yüzleştiğinde ve onu anlamlandırabildiğinde gerçek özgürlüğe ulaşabilirdi.
Sühreverdî’ye göre hakikat arayışı, dışarıda değil, insanın kendi içinde başlıyordu. Gerçek özgürlük, insanın kendi ruhunda saklı olan ışığı keşfetmesiydi. Bu, onun felsefesindeki ‘nur’ anlayışının temelini oluşturuyordu.
İçsel Işığa Ulaşmak: Sabır ve Zihinsel Dönüşüm
Ancak bu keşif bir anda gerçekleşmezdi. Sühreverdî’ye göre hakikati bulmak, sabır, direnç ve içsel disiplin gerektirirdi. İnsan, kendi içine döndüğünde karşısına önce gölgeler çıkardı—korkuları, arzuları ve zaafları. İçindeki ışığı görmek isteyen biri, önce kendi karanlığıyla yüzleşmeliydi.
Rivayete göre, Sühreverdî gençlik yıllarında, bir mağarada günlerce yalnız kalıp tefekkür etti. O dönemde, İbn Sina’nın ve Farabi’nin eserlerini okumuş, mantık ve kelâmda ustalaşmıştı. Fakat teorik bilgi ona yetmiyordu. Bir gün, “Gerçek bilgi yalnızca kitaplardan mı öğrenilir?” diye sordu ve kendini tamamen inzivaya çekmeye karar verdi.
Sükût içinde geçen günlerden sonra, zihni boşaldı ve kalbinin sesini ilk defa duyduğunu fark etti. O an yaşadığı farkındalığı şu sözlerle dile getirdi:
“Hakikat, dışarıda değil, içerideydi.”
Bu deneyim, onun felsefesinin temel taşı hâline geldi. Hakikat dış dünyada aranmaz; insanın kendi ruhunda saklı olan ışık keşfedildiğinde gerçek bilgiye ulaşılır. İşte bu yüzden onun felsefesi, insanın kendi ruhuna dönmesini, orada gizli olan ışığı ortaya çıkarmasını öğütlüyordu.
Sühreverdî’nin Metafizik Yolculuğu ve Tasavvufî Bağlantısı
Sühreverdî’nin bu anlayışı, İslam felsefesi içinde hem mistik hem de entelektüel bir sentezdi. O, İbn Sina’nın mantık temelli varlık anlayışını, tasavvufun içsel sezgi ve keşif yolu ile birleştirdi. Onun öğretileri, hem Aristotelesçi akılcı gelenekle hem de tasavvufî deneyimle bağ kuruyordu.
Bu yüzden bazı sufiler ona yakınlık duyarken, bazı fakihler onun öğretilerini şüpheli buldu. Düşüncelerinin, Batınî-İsmailî öğretilerle bağlantılı olduğu iddia edilse de, Sühreverdî’nin asıl amacı hakikate ulaşmanın bireysel bir çaba gerektirdiğini göstermekti.
Onun felsefesi, yalnızca bireyin içsel aydınlanmasını değil, aynı zamanda toplumun ruhsal dönüşümünü de amaçlıyordu. Bu nedenle, onun öğretileri yalnızca bireysel bir yolculuk değil, aynı zamanda felsefi ve dini çevreler için bir meydan okumaydı.
Sühreverdî’nin Hakikat Yolculuğu ve Düşüncelerinin Tehdit Olarak Görülmesi
Sühreverdî’nin hayatı, yalnızca bir düşünce sistemi kuran bir filozofun hayatı değildi; o, öğretilerini bizzat yaşayan, hakikat için her şeyi göze alabilen bir bilgeydi. Onun felsefesi, sadece zihinsel bir egzersiz ya da entelektüel bir arayış değildi; aksine, bireyin varoluşsal dönüşümünü hedefleyen bir yaşam biçimiydi. Sadece bilmek değil, hakikati bizzat yaşamak istiyordu. Bu yüzden, sıradan bir medrese âlimi gibi ders verip otoriteye boyun eğmek yerine, felsefi ve mistik yolculuğa çıktı.
Gençlik yıllarında, büyük İslam filozoflarının eserlerini okuduktan sonra, yalnızca mantık ve kelâmın hakikate ulaşmak için yeterli olmadığını fark etti. Bu yüzden medrese duvarlarının ötesine çıkmalıydı. Bağdat’ın dar sokaklarında dolaştı, Şam’ın hanlarında konakladı, Halep’in kadim çarşılarında düşüncelerini sınadı. Onun için gerçek bilgelik, yalnızca kitaplardan öğrenilemezdi; hakikatin peşine düşen kişinin onu kendi içinde, deneyimleyerek bulması gerekiyordu.
Bir rivayete göre, genç bir öğrencisi ona gelip, “Üstadım, hakikate ulaşmak için ne yapmalıyım?” diye sorduğunda, Sühreverdî öğrencinin eline bir bakır para verdi ve şöyle dedi:
“Git ve bu parayla en değerli şeyi satın al.”
Öğrenci, pazar yerini dolaştı, ama ne alacağını bilemedi. Bir tüccardan en değerli baharatları, diğerinden ise en pahalı kumaşları sordu. Fakat her defasında geri döndü ve “Üstadım, hakikat bu pazarda satılmıyor” dedi. O zaman Sühreverdî ona şu cevabı verdi:
“Hakikat, maddeyle satın alınmaz, ancak ruhunu adayanlara açılır. Hakikatin yolcusu, önce yüklerinden kurtulmalıdır.”
Bu yüzden öğrencilerine, maddi dünyanın cazibesinden sıyrılmayı, ruhlarını özgürleştirmeyi öğütlüyordu. “Hakikati aramak, yolda yürümekle mümkündür” diyerek, yalnızca teorik bilgiyle yetinmemeleri, hakikatin peşine düşmeleri gerektiğini anlatıyordu.
Otoriteler İçin Bir Tehdit Olarak Görülmesi
Ancak Sühreverdî’nin bu yaklaşımı, dönemin otoriteleri için tehlikeliydi. Onun fikirleri, yalnızca bir felsefi sistem değil, toplumsal düzenin temel dinamiklerini de sarsan bir düşünce devrimiydi. Geleneksel medrese eğitimi, dini bilgiyi yalnızca belirli alimlerin ve fakihlerin yorumlaması gerektiğini öğretiyordu. Oysa Sühreverdî, bireyin kendi sezgisiyle hakikate ulaşabileceğini savunuyordu.
Bu düşünce, özellikle dini otoriteler için rahatsız edici bir meydan okumaydı. Çünkü o, hakikatin yalnızca alimlerin elinde olmadığını ve bireyin kendi içsel ışığıyla gerçeğe ulaşabileceğini savunuyordu. Bu, doğrudan İslam dünyasındaki geleneksel bilgi otoritesine meydan okumak anlamına geliyordu.
Bir gün, Halep’teki bir ilmi tartışmada, dönemin önde gelen bir fakihi ona şöyle dedi:
“Bilgi ancak ulemanın yoluyla anlaşılabilir. Senin gibi genç bir adamın kendi sezgisiyle hakikate ulaştığını iddia etmesi, sapkınlıktır.”
Sühreverdî ise sakince cevap verdi:
“Güneşin ışığını görmek için birine ihtiyacınız var mı? Hakikat de böyledir. Onu görmek için yalnızca gözlerinizi açmanız gerekir.”
Bu sözler, onu dinleyenlerin bir kısmını büyülemiş, fakat otoriteler için kabul edilemez bir meydan okuma olmuştu. Çünkü eğer halk, hakikatin kendi içinde olduğunu kabul ederse, alimlere ve siyasi otoritelere duyulan ihtiyaç azalacaktı. Bu durum, medrese çevrelerinde ve fakihler arasında, onun tehlikeli bir düşünür olarak görülmesine yol açtı.
Sühreverdî, Halep’te hapsedildiğinde, neyle karşı karşıya olduğunu biliyordu. Onun için ölüm, bir son değil, ruhun özgürlüğe kavuşmasıydı. Bir gün bir öğrencisi, onu zindanda ziyaret ettiğinde, gözlerinde korku ve endişe gördü. Öğrenci, ustasının kurtulması için bir yol bulmaya çalışıyordu. Sühreverdî, onun endişesini hissederek gülümsedi ve şu sözleri söyledi: “Güneş batarken yok olmaz, sadece gözden kaybolur. Hakikat de böyledir. Onu susturamazlar.”
1191’de, Halep’te idam edildiğinde, onu öldürenler, bir filozofu susturduklarını sandılar. Fakat Sühreverdî’nin düşünceleri, zamanın ötesine geçti. Onun Nur Felsefesi, bir bedenden ibaret değildi; o, bir anlayış, bir ışık ve bir hakikat arayışıydı. Onu öldürenler unutuldu, ama Sühreverdî’nin ışığı, bugün hâlâ hakikatin peşine düşenlerin yolunu aydınlatmaya devam ediyor.
Nur Felsefesi ve Varoluşsal Cesaret
İnsanın varoluşu, tarih boyunca en büyük bilmecelerden biri olmuştur. “Neden buradayız?” ve “Hayatın anlamı nedir?” gibi sorular, sadece felsefenin değil, aynı zamanda insanın kendi iç dünyasındaki krizlerin de merkezinde yer alır. Sühreverdî, bu krizlere sıradan bir filozof gibi akıl yürütme yoluyla cevap vermeye çalışmadı. O, insanın anlam arayışının zihinsel bir süreçten öte, varoluşsal bir deneyim olduğunu fark etti. Ona göre insanın ruhu, maddi dünyanın ağırlığı altında ezilmiş ve kendi öz ışığını unutmuştu. Fakat bu ışık, hiçbir zaman sönmemişti; yalnızca gölgeler arasında kaybolmuştu. İşte bu noktada Nur Felsefesi doğdu: Hakikat, içimizdeki ışığa yönelmekle mümkündü. Sühreverdî, ışığı sadece fiziksel bir fenomen olarak değil, aynı zamanda ruhun hakikate ulaşmasını sağlayan ezeli bir yol gösterici olarak görüyordu. İnsan, bu ışığı takip ettiğinde, içsel karanlığını aydınlatabilir ve varoluşunun anlamına ulaşabilirdi.
Ancak bu yolculuk cesaret gerektiriyordu. Maddi dünyanın sunduğu rahatlık ve yanılsamalar, insanı sürekli olarak hakikatten uzaklaştırıyordu. Sühreverdî, kalbin pusulasına güvenmeyi öğütlüyordu. Ona göre, varoluşsal krizlerle yüzleşen insan, korkularının ve belirsizliğin üstesinden gelmek için bir adım atmalıydı. Bu, modern varoluşçu psikolojide cesaret kavramıyla örtüşür. Rollo May’in dediği gibi, cesaret, insanın kendi varoluşunu kabullenmesi ve anlam arayışına kararlılıkla devam etmesidir. Sühreverdî de insanlara bu cesareti aşıladı. Onun öğretilerinde cesaret, fiziksel bir güçten ziyade, hakikati aramaktan vazgeçmemekle ilgiliydi. Bu yüzden öğrencilerine sık sık, “Hakikatin yolu, yalnızca yürümeye cesaret edenler için açıktır” derdi. Bir rivayete göre, bir gün genç bir müridi, ona içsel ışığını göremediğini söylediğinde Sühreverdî gülümsedi ve ona şu soruyu sordu: “Gözlerini kapatıp güneşe dönersen, ışığını kaybettin mi sanırsın?” İşte bu, onun felsefesinin temeliydi: Işık her zaman oradaydı, ancak görmek cesaret gerektiriyordu.
Bu nur yolculuğu, insanın içsel özgürlüğüne ulaşmasının da bir anahtarıydı. Maddi dünyanın köleliğinden sıyrılmak, hakikate giden ilk adımdı. Kierkegaard’ın “iman sıçraması” olarak tanımladığı bu radikal değişim, Sühreverdî’nin öğretilerinde de kendini gösterir.Kierkegaard’ın “iman sıçraması” kavramı, bireyin akıl ve mantığın sınırlarını aşarak, belirsizlik içinde bir güven ve inanç eylemiyle hakikate ulaşmasını ifade eder. Ona göre, insan, rasyonel düşüncenin ötesine geçen bir adım atmadıkça, hakiki varoluşsal dönüşümü yaşayamaz. İman sıçraması, kesinliği olmayan bir bilinmeze doğru cesaretle atılan bir adımdır; çünkü hakikat, yalnızca mantık ve akıl yoluyla değil, bireyin içsel sezgisi ve ruhsal aydınlanmasıyla kavranabilir. Sühreverdî’nin felsefesi de benzer bir anlayışı içerir. O, hakikatin yalnızca akıl yürütme ile elde edilemeyeceğini, insanın sezgi yoluyla hakikatin ışığını keşfetmesi gerektiğini savunur. Tıpkı Kierkegaard’ın inanç ve akıl arasında kurduğu gerilim gibi, Sühreverdî de akıl ve sezgi arasında bir denge arar, ancak son aşamada insanın ilahi ışığa yönelmesi gerektiğini vurgular. Bu anlamda, onun hakikat yolculuğu da bir tür “iman sıçramasıdır”; insan, ruhunun derinliklerindeki ışığa ulaşmak için maddi dünyadan ve saf mantığın dar sınırlarından özgürleşmelidir.Ona göre, insanın içsel dönüşümü, ışığın izini sürmekle mümkündü. Bu, yalnızca teorik bir kavram değil, aynı zamanda onun hayatında yaşadığı en büyük kırılma anlarından biriydi. Gençlik yıllarında, ilmi başarıları ve mantık bilgisindeki ustalığıyla tanınırken, bir gün tüm bu bilgilerin hakikate ulaşmak için yeterli olmadığını fark etti. İşte o gün, her şeyi geride bırakıp ruhsal yolculuğa çıkmaya karar verdi. Tıpkı içsel ışığını arayan biri gibi, dünyaya farklı bir gözle bakmaya başladı. Onun bu yolculuğu, sadece bir filozofun düşünce dünyası değil, aynı zamanda bir insanın kendi ruhunda verdiği büyük bir mücadeleydi.
Akıl ve Sezgi Arasındaki Denge: Varoluşsal Bir Çatışma
İnsan, akıl ve sezgi arasında sıkışıp kalmış bir varlıktır. Biri, dünyanın ölçülebilir gerçekliğini gösterirken, diğeri onun ardındaki hakikate işaret eder. Sühreverdî, bu çatışmayı çok iyi anlamıştı. O, klasik İslam düşüncesinde sıkça vurgulanan akılcı yöntemi reddetmemekle birlikte, onun sınırlarının farkındaydı. Ona göre akıl, yalnızca bir başlangıç noktasıydı. “Mantık bize kapıyı gösterir, ama içeri girmek için ışığa ihtiyaç vardır” sözü, bu anlayışın en güçlü ifadesidir. Akıl, insanı belli bir noktaya kadar götürebilir, ancak hakikate ulaşmak için sezgiye, yani kalbin bilgisine ihtiyaç vardı. Bu düşünce, günümüzde bile tartışılan bir konudur: Bilgi, yalnızca akıl yoluyla mı elde edilir, yoksa insanın içinde daha derin bir algı mekanizması mı vardır?
Bu dengenin sağlanması, kolay bir iş değildi. Sühreverdî, kendi çağında bu yüzden büyük çatışmalar yaşadı. Onun “hakikat gözle değil, kalple görülür” anlayışı, dönemin akılcı düşünürleri tarafından tehlikeli bulundu. Bir gün, bir toplantıda onun öğretilerine karşı çıkan bir bilgin, “Akıl her şeyin ölçüsüdür!” diye bağırdığında, Sühreverdî ona şu soruyu sormuştu: “Öyleyse aklın, aşkı ölçmesini iste. Ölçebiliyor mu?” O an salonda derin bir sessizlik olmuştu. İşte bu, onun düşüncesinin en önemli noktalarından biriydi: Her şey akılla kavranamazdı. Sezgi, ruhun daha derin bir algı biçimiydi ve ancak onunla hakikate ulaşılabilirdi.
Ancak bu fikirleri savunmak, ona yalnızca bilimsel tartışmalarda değil, aynı zamanda siyasi ve dini çevrelerde de düşmanlar kazandırdı. Sühreverdî, ışığın ve hakikatin evrensel olduğunu savunduğunda, bu görüşü, onu belirli dini otoritelerin dogmalarına karşı bir tehdit hâline getirdi. O, sadece akıl yürütmenin insanı hakikate ulaştırmaya yetmeyeceğini, insanın kendi içsel sezgisine güvenmesi gerektiğini söylüyordu. Ancak dönemin hâkim düşünce yapısı, hakikati yalnızca belli bir otorite çerçevesinde aramaya alışmıştı. Bu yüzden, onun düşünceleri hoş karşılanmadı. Nihayetinde, bu fikirleri yüzünden Halep’te hapsedildi ve idam edildi.
Ama ironik olan şu ki, onu susturmak isteyenler, aslında onun felsefesinin daha da güçlenmesini sağladılar. Çünkü Sühreverdî’nin öğretileri, insanın akıl ve sezgi arasındaki dengesini bulmasına yardımcı olacak zamansız bir rehber olarak kaldı. Carl Jung’un “bütünlük” kavramıyla örtüşen bu anlayış, insanın kendini tam anlamıyla gerçekleştirmesi için içindeki zıtlıkları birleştirmesi gerektiğini söyler. Sühreverdî de aynı noktaya işaret ediyordu: İnsan, ne sadece aklın ne de sadece sezginin esiri olmalıydı. Gerçek ışık, bu ikisinin uyumunda saklıydı. Ve bu ışık, yüzyıllar sonra bile onun öğretileri aracılığıyla parlamaya devam ediyor.
Siyasi ve Dini Çatışmalar: Varoluşsal Bir Direniş
Sühreverdî’nin felsefesi, yalnızca teorik bir sistemden ibaret değildi. O, insanın ruhsal aydınlanmasını savunurken, aynı zamanda dönemin entelektüel otoritelerine karşı sessiz ama etkili bir meydan okuma gerçekleştiriyordu. Onun “Nurlar Hiyerarşisi” öğretisi, sadece metafizik bir kavram değil, aynı zamanda varlık anlayışını değiştiren alternatif bir bakış açısıydı. Bu öğretiye göre, hakikat yalnızca mantık ve akıl yoluyla değil, sezgi ve içsel aydınlanma ile de kavranabilirdi. Bu yaklaşım, İslam dünyasında baskın olan kelâm ekolleri için bir meydan okuma niteliğindeydi. Çünkü onlar, hakikatin yalnızca akıl yürütme ve fıkhi yorumlar üzerinden kavranabileceğini savunuyordu. Sühreverdî’nin görüşü ise, bireyin kendi sezgisel bilgisiyle hakikate ulaşabileceğini ve bilginin sadece belirli bir grubun tekelinde olmaması gerektiğini öne sürüyordu. Ancak onun öğretileri, mistik-felsefi yapısıyla bazı dini çevreler tarafından şüpheli bulunmuş ve özellikle İsmailî-Batınî düşüncesiyle benzerlik taşıdığı gerekçesiyle eleştirilmiştir. Bu yüzden, onun fikirleri yalnızca felsefi değil, aynı zamanda otoriteler açısından rahatsız edici bir unsur olarak görülmüştür.
Sühreverdî, Halep’te Selahaddin Eyyubi’nin oğlu el-Melikü’z-Zahir’in himayesinde bir süre kaldı. Onun derin entelektüel birikimi, güçlü mantık yürütme yeteneği ve mistik öğretileri, kısa sürede sarayda dikkat çekmeye başladı. Halep, o dönemde önemli bir entelektüel merkezdi ve birçok bilgin, filozof ve fakih burada ilmî tartışmalar yürütüyordu. Sühreverdî’nin düşünceleri, hem destekçileri hem de karşıtları olan güçlü bir yankı uyandırdı. Onun akıl ve sezgiyi dengeleyen, ruhsal hakikate ulaşmayı öğütleyen felsefesi, özellikle kelâmcılar ve geleneksel din bilginleri tarafından dikkatle takip ediliyordu.
Sarayda düzenlenen ilmi toplantılardan birinde, bazı fakihler onun görüşlerine karşı çıkarak mistik öğretilerinin geleneksel kelâm düşüncesine aykırı olduğunu iddia etti. Ona yöneltilen eleştirilerin başında, hakikatin sadece belirli bir ilim çevresi tarafından bilinmesi gerektiği ve halkın doğrudan bu bilgilere ulaşamayacağı düşüncesi vardı. Rivayetlere göre, bir âlim ona doğrudan şöyle dedi:
“Bu tür düşünceler, halkı yanlış yönlendirir ve sapkınlığa sürükler. Hakikat, ancak ulemanın rehberliğinde anlaşılabilir.”
Sühreverdî ise sakin bir şekilde cevap verdi:
“Eğer hakikat yalnızca belirli kişilere aitse, o zaman neden güneş yalnızca seçkinlere değil, herkese ışığını saçar?”
Bu cevabı, salondaki birçok kişiyi derin bir düşünceye sevk etti. Onun hakikati her bireyin içsel ışığıyla keşfedebileceği fikri, bazıları için büyüleyiciydi; ancak otoriteler için rahatsız edici bir meydan okumaydı. Geleneksel otoritenin belirlediği bilgi anlayışına doğrudan bir itiraz gibi algılanan bu yaklaşımı, onu sadece bir filozof değil, aynı zamanda tehlikeli bir düşünür hâline getirdi.
Sühreverdî’nin fikirleri, özellikle Aristotelesçi mantık ile tasavvufi sezginin birleştiği bir hakikat anlayışını savunması nedeniyle geleneksel ulema sınıfı tarafından büyük bir şüpheyle karşılandı. İslami bilginin sadece medrese ulemasının rehberliğinde öğrenilebileceği görüşüne karşı çıkışı, bazı çevrelerde onun Batınî ve İsmailî düşüncelere yakın olduğu iddiasını doğurdu. Bu iddialar, dönemin siyasi ve dini atmosferinde büyük tepkilere yol açtı.
Bu durum, sonunda onun hakkında daha sert suçlamalar getirilmesine neden oldu. El-Melikü’z-Zahir’in sarayında geçirdiği zaman boyunca artan bu tartışmalar, Halep’teki dini otoritelerin onu tehlikeli bir şahsiyet olarak görmesine yol açtı. Bazı fakihler, onun “akideye aykırı görüşler” taşıdığını iddia ederek Selahaddin Eyyubi’ye rapor sundu. Bu raporların ardından, siyasi baskılar artmaya başladı ve Sühreverdî’nin durumu giderek daha riskli bir hâl aldı.
Bu gerilim, sonunda Sühreverdî’yi kaçınılmaz bir sona sürükledi. Onun mistik ve felsefi öğretileri, dönemin dini otoriteleri tarafından tehlikeli görülmeye başlamıştı. Halep’teki fakihler, onun görüşlerinin İslam akidesine aykırı olduğunu ve halkı yanlış yönlendirdiğini iddia ederek, onun yargılanmasını talep etti. Özellikle Nurlar Hiyerarşisi’ni ve hakikatin bireysel sezgi yoluyla keşfedilebileceğini savunması, ulema sınıfı için kabul edilemez bir meydan okuma olarak algılandı.
Bu baskılar sonucunda, Selahaddin Eyyubi’nin oğlu el-Melikü’z-Zahir, onu koruma konusunda büyük bir ikilem içine düştü. Sarayında ağırladığı bu genç düşünürün fikirlerine hayranlık duysa da, onun varlığının siyasi ve dini otoriteler arasında bir kriz yarattığını fark etti. Selahaddin Eyyubi’nin Mısır’daki merkezi otoritesi, Abbâsî Halifesi En-Nâsır ile hassas bir denge içindeydi. Halep’teki fakihler, Selahaddin’in Abbâsî hilafetiyle olan ilişkisini zedelememek için oğlunu baskı altına aldılar. Tarihçiler, el-Melikü’z-Zahir’in, Sühreverdî’nin öldürülmesini başta istemediğini, ancak Halep ulemasının yoğun baskısı nedeniyle geri adım attığını belirtirler.
Sühreverdî, 1191’de Halep’te tutuklandı. Onun için en büyük tehlike, sadece hapsedilmek değil, öğretilerinden vazgeçmeye zorlanmaktı. Rivayetlere göre, ona iki seçenek sunuldu: Ya görüşlerinden vazgeçip kendisini savunacak ya da ölüm cezasını kabul edecekti. Ancak, Sühreverdî için hakikat bir inanç meselesiydi ve hiçbir baskı onu susturamazdı.
Zindanda geçirdiği günler boyunca, kendisini sorgulayanlara sakin ama güçlü bir şekilde karşılık verdiği anlatılır. Bir sorgucunun ona “Ölümden korkmuyor musun?” diye sorduğu rivayet edilir. Sühreverdî ise gülümsedi ve şu yanıtı verdi:
“Güneş battığında, karanlık onu yutmaz; o sadece başka bir ufukta doğar.”
Bu söz, onun ölüm anlayışını yansıtıyordu: Ölüm, hakikatin sona ermesi değil, başka bir boyutta var olmaya devam etmesiydi. İşrakî felsefesi gereği, varlık maddeyle sınırlı değildi ve insan ruhu, ışığın kaynağına geri dönebilirdi. Ölüm, bedenin sona ermesi ama ruhun hakiki aydınlığa kavuşmasıydı.
Onun zindanda ne şekilde öldüğü tam olarak bilinmemekle birlikte, kaynaklar aç bırakılarak ölüme terk edildiğini veya boğularak öldürüldüğünü öne sürer. Ancak ölümünün ardından dahi, fikirleri unutulmadı. Halep’te onu susturanlar, aslında onun felsefesinin ölümsüzleşmesini sağladılar. Onun öğrencileri ve takipçileri, Nur Felsefesi’ni yaşatmaya devam etti ve Sühreverdî, düşünce tarihinde silinmez bir iz bıraktı.
Sühreverdî, sadece bir filozof değil, mistik bir düşünce sisteminin kurucusu ve hakikati arayan bir ruhun temsilcisidir. Onun felsefesi, akıl ile sezgi, mantık ile mistik deneyim arasında köprü kurarak, insanın varoluşsal yalnızlığını anlamlandırmasına yardımcı olmuştur.Ancak, onun düşünceleri dönemin dini ve siyasi otoriteleri tarafından tehdit olarak algılanmış ve onun ölümüyle sonuçlanan bir süreci tetiklemiştir. Tarihsel kaynaklardaki belirsizliklere rağmen, onun felsefi mirası zamanın ötesine geçerek günümüzde hâlâ etkisini sürdürmektedir.
Onun ölümü, onu susturmak isteyenler için bir zafer gibi görünebilirdi. Ancak tarih, hakikatin baskıyla yok edilemeyeceğini defalarca kanıtlamıştır. Tıpkı Sokrates’in zehir içerek düşüncelerini ölümsüzleştirmesi gibi, Sühreverdî de susturulmaya çalışıldıkça daha da büyük bir ışığa dönüştü. Onun Nur Felsefesi, yüzyıllar boyunca pek çok düşünürü ve mistiği etkiledi. Bugün, modern varoluşsal psikolojinin temelini oluşturan özgürlük, anlam arayışı ve içsel yolculuk kavramları, onun yüzyıllar önce dile getirdiği hakikatin farklı yorumlarından başka bir şey değil.
Bir filozofun değeri, yalnızca söyledikleriyle değil, uğruna mücadele ettikleriyle de ölçülür. Sühreverdî, hakikatin peşinden gitmenin, özgürlüğü seçmenin ve insanın içsel ışığını keşfetmesinin ne anlama geldiğini bize gösterdi. Onun fikirleri, yalnızca felsefe kitaplarında değil, hakikati arayan herkesin kalbinde yaşamaya devam ediyor. O, zamanın ötesinde bir ışık olarak, düşüncelerini susturmak isteyenlerin bile tahmin edemeyeceği kadar büyük bir iz bıraktı. Ve belki de en önemlisi, bize şu gerçeği hatırlattı: Karanlık ne kadar yoğun olursa olsun, ışık her zaman bir yol bulur.
Kaynakça
1. Henry Corbin – The Man of Light in Iranian Sufism
2. Sühreverdî, Şihâbüddîn Yahyâ – Hikmetü’l-İşrak (İşrak Felsefesi)
3. Nasr, Seyyed Hossein – Three Muslim Sages
4. Alexander Knysh – Islamic Mysticism: A Short History
5. William C. Chittick – The Sufi Path of Knowledge
6. Oliver Leaman – A History of Islamic Philosophy
7. Mehdi Ha’iri Yazdi – The Principles of Epistemology in Islamic Philosophy
8. Fazlur Rahman – The Philosophy of Mulla Sadra
9. Sajjad H. Rizvi – Mulla Sadra and Metaphysics: Modulation of Being
10. Irvin D. Yalom – Varoluşçu Psikoterapi
11. Viktor E. Frankl – İnsanın Anlam Arayışı
12. Toshihiko Izutsu – Concepts of Reality in Islamic Thought
.
Yorumlar
Yorum Gönder