Biyoetik ve Din İlişkisinin Sosyolojisi: Tarihsel Kökler, Teorik Çerçeveler ve Güncel Yaklaşımlar-1-

Bu makale, biyoetik ve din arasındaki karmaşık ilişkiyi sosyolojik perspektiften incelemektedir. Biyoetik, modern tıp ve biyoteknoloji uygulamalarının etik boyutlarını incelerken, din ise bu süreçlerde önemli bir etik norm kaynağı olarak rol oynamaktadır. Makalede, biyoetiğin ve dinin sosyolojik bağlamda etkileşimi, bu ilişkinin tarihsel kökenleri ve güncel din sosyolojisi literatüründeki yansımaları ele alınmaktadır. Bu çalışmada dinin biyoetik karar süreçlerindeki rolü ve bu ilişkinin toplumsal yapılar üzerindeki etkileri tartışılmaktadır. Ayrıca, bu ilişkinin farklı kültürel ve dini bağlamlarda nasıl farklılık gösterdiği, dini çoğulculuk ve dijital dinin biyoetik tartışmalardaki yeri de analiz edilmektedir. Biyoetik ve Din: Temel Kavramlar ve Sosyolojik Bağlam Biyoetik, tıbbi uygulamalar, biyoteknoloji ve sağlık hizmetleri alanındaki etik sorunları inceleyen disiplinlerarası bir alandır. İnsan yaşamının değerleri, hakları ve biyolojik müdahalelerin sınırları gibi konular biyoetiğin temel odak noktaları arasında yer alır (Heelas & Hunt, 2012). Ötenazi, organ nakli, genetik mühendislik, üreme teknolojileri ve yenilikçi tıbbi uygulamalar gibi konular biyoetiğin temel tartışma alanları arasındadır. Biyoetik, bilimsel ve teknolojik ilerlemelerin getirdiği yeni imkanlar ve bunların beraberinde getirdiği etik sorular arasında köprü kurar. Din ise, bireylerin ve toplumların inanç, ibadet ve ahlak gibi temel unsurlarını kapsayan sistematik bir inanç yapısıdır (Orsi, 2011). Din, toplumsal düzenin korunmasında, bireysel anlam arayışının desteklenmesinde ve etik normların belirlenmesinde merkezi bir rol oynar. Sosyolojik perspektiften bakıldığında, din, toplumsal kurumlar arasında önemli bir yer tutar ve sosyal normlar ile değerler üzerinde derin etkiler yapar. Biyoetik ve din arasındaki ilişkinin sosyolojik analizi, dinin toplumsal normları ve etik değerleri belirlemedeki rolünü ve bu değerlerin biyoetik süreçler üzerindeki etkisini inceler. Bu ilişki, toplumsal yapıların ve bireysel davranışların nasıl şekillendiği açısından önemli analiz fırsatları sunar. Tarihsel Kökler ve Dini Etik Gelenekler Biyoetik ve din arasındaki ilişki, köklü ve derin bir tarihsel sürece dayanmaktadır. Antik çağlardan itibaren, din, yaşamın etik boyutlarını şekillendirmede merkezi bir rol oynamıştır. Antik Yunan'da, tıp etiği üzerine yapılan düşünceler, dini ve ahlaki değerlerle iç içe geçmiştir. Örneğin, Hipokrat’ın "Hipokrat Yemini" olarak bilinen sözleri, tıp pratiğinin etik standartlarını belirlemede dini ve ahlaki değerlerden büyük ölçüde etkilenmiştir. Bu yeminde, Hipokrat hastaya zarar vermemek ve yaşamı korumak gibi prensipler vurgulanmış, bu prensipler hem toplumsal normlarla hem de dönemin dini inançlarıyla sıkı bir şekilde ilişkilendirilmiştir. Hipokrat’ın etik yaklaşımları, doktorların hastalarına karşı sorumluluklarını ve mesleki dürüstlüklerini korumak adına dini ve ahlaki değerlerle desteklenmiştir. Orta Çağ’da ise, Hristiyan teolojisi tıp pratiğinin etik sınırlarını belirlemede kritik bir etkiye sahipti. Aziz Thomas Aquinas, Summa Theologica adlı eserinde tıbbın amacını Tanrı’nın iradesine uygunluk çerçevesinde tanımlamıştır. Aquinas, insan yaşamının kutsallığına ilişkin görüşlerini özenle detaylandırarak, tıbbi uygulamaların etik değerlere dayandırılmasını vurgulamıştır. Örneğin, Aquinas’ın perspektifine göre, yaşamın başlangıcından sonuna kadar olan süreçlerde herhangi bir müdahale, Tanrı’nın yaratılışını ihlal etmemelidir. Bu yaklaşım, ötenazi ve kürtaj gibi konularda katı etik normların oluşmasına zemin hazırlamıştır. Ayrıca, Orta Çağ'ın Katolik Kilisesi, hastaların tedavisi ve doktorların görevleri konusunda rehberlik eden doktrinler geliştirmiş, bu doktrinler aracılığıyla tıp etik standartlarını şekillendirmiştir. Orta Çağ'da, Hristiyan rahipler ve din adamları, tıbbi uygulamaların etik sınırlarını belirlemede aktif rol oynamışlardır. Mesela, Rahip Bernardine veya Rahip Innocent gibi figürler, hastaların bakımında dini ritüellerin ve duaların uygulanmasını teşvik ederek, tıp ile din arasındaki ilişkiyi güçlendirmişlerdir. Bu dönemde, dini otoriteler, tıbbi müdahalelerin sadece fiziksel iyileşmeyi değil, aynı zamanda ruhsal kurtuluşu da hedeflemesi gerektiğini vurgulamışlardır. Örneğin, hastalıkların tanısını koyarken kullanılan dinsel inanışlar ve ritüeller, hastaların tedavi sürecinde hem fiziksel hem de ruhsal sağlıklarının korunmasına hizmet etmiştir. Ayrıca, Orta Çağ'da üniversiteler aracılığıyla kurulan tıp fakültelerinde, dini ve etik eğitimler verilerek, doktorların dini normlar çerçevesinde eğitim almaları sağlanmıştır. Bu eğitimler sayesinde, tıp profesyonelleri, hastaların ihtiyaçlarını karşılamak için etik ve dini rehberlik alarak hareket etmişlerdir. Bu süreç, tıp etiğinin dini normlar tarafından nasıl şekillendirildiğinin somut bir örneğidir. Bu somut örnekler, dinin ve ahlaki değerlerin biyoetik karar alma süreçlerindeki belirleyici rolünü ortaya koymaktadır. Antik Yunan döneminden Orta Çağ'a kadar uzanan bu süreç, dinin biyoetik ilkelerin oluşumunda ve uygulanmasında ne denli etkili olduğunu gözler önüne sermektedir. Dini otoritelerin tıp pratiğinin etik sınırlarını belirlemedeki rolleri, hastaların bakımındaki dini ritüellerin ve duaların uygulanması, tıp eğitimindeki dini ve etik öğretiler gibi unsurlar, biyoetik ve din arasındaki ilişkinin tarihsel gelişiminin somut göstergeleridir. İslam dünyasında, İmam Cafer-i Sadık gibi dinî otoriteler, tıbbi etik konularında rehberlik sağlayarak biyoetik tartışmalarına yön vermişlerdir (Özdemir, 2021). İmam Cafer-i Sadık, Şii İslam'ın On İki İmam hakimlerinden biridir ve İslam hukukunun (fıkıh) gelişiminde önemli bir rol oynamıştır. Onun öğretileri, İslam dünyasında yaşamın kutsallığı ve korunması prensiplerinin biyoetik karar süreçlerinde temel alınmasında önemli bir etkiye sahiptir. İslam'da, yaşamın başından sonuna kadar olan süreçler boyunca müdahalelerin etik sınırları, Kur'an-ı Kerim ve Hadisler ışığında belirlenir. Örneğin, organ nakli, genetik müdahaleler ve üreme teknolojileri gibi konularda, yaşamın kutsallığını koruma ilkesi ön plandadır. İmam Cafer-i Sadık’ın öğretileri, Müslüman toplumlarda tıbbi uygulamaların etik sınırlarını belirlemekte ve bu uygulamaların dini normlara uygunluğunu sağlamada rehberlik etmektedir. İslam biyoetiğinde, "hayatın korunması" ve "zarar vermeme" (zarar vermemek ilkesi) temel ilkeler olarak kabul edilir. Bu ilkeler doğrultusunda, tıbbi müdahaleler, hastanın yaşam kalitesini artırmak ve yaşamı korumak amacıyla yapılırken, aynı zamanda hastanın haklarına ve insan onuruna saygı gösterilmesi gerekmektedir. Örneğin, organ nakli konusunda İslam hukuku, bağışçının rızasına dayanmakta ve bu tür müdahalelerin hastanın yaşamını kurtarmayı amaçlaması gerektiğini vurgulamaktadır. Ayrıca, İslam etik anlayışı, ötenazi ve yardım etme gibi konularda katı sınırlar belirlemekte ve bu tür uygulamaların dini normlara uygunluğunu sorgulamaktadır. Hristiyan dünyasında ise, Reform hareketi ve Katolik Kilisesi, biyoetik konularda kapsamlı görüşler geliştirmişlerdir (Feinberg & Feinberg, 2004). Reform hareketi, Protestanlık içinde ortaya çıkan ve Katolik Kilisesi’nden ayrılan çeşitli inanç akımlarını kapsar. Bu hareket, bireysel vicdan ve inanç özgürlüğünü vurgulayarak, biyoetik konularda daha esnek ve birey merkezli yaklaşımların gelişmesine zemin hazırlamıştır. Reform hareketi içerisindeki farklı kiliseler, tıbbi uygulamalarda etik kararlar alırken bireysel hak ve özgürlüklerin korunmasını ön planda tutmuştur. Bu yaklaşım, özellikle ötenazi, kürtaj ve genetik mühendislik gibi tartışmalı konularda, bireysel inançlara ve etik değerlere göre farklı tutumlar geliştirilmesine olanak tanımıştır. Katolik Kilisesi ise, biyoetik konularında daha yapılandırılmış ve otoriter bir tutum sergilemektedir. Katolik teolojisi, yaşamın kutsallığı ve Tanrı'nın yaratılışına müdahale etmemek gibi prensipler üzerine kuruludur. Katolik Kilisesi’nin "Fölkersk" ilkeleri, yaşamın bütünlüğünü korumayı ve tıbbi müdahalelerde etik sınırları belirlemeyi amaçlamaktadır. Bu ilkeler doğrultusunda, kürtaj, ötenazi ve bazı biyoteknolojik müdahaleler etik dışı olarak değerlendirilmekte ve bu tür uygulamalara karşı çıkılmaktadır. Katolik Kilisesi, aynı zamanda sağlık hizmetlerinin adil ve eşit dağılımını savunmakta, bu bağlamda sosyal adalet ve insan onurunun korunması konularında aktif bir rol oynamaktadır. Referanslar Feinberg, J., & Feinberg, P. (2004). Bioethics and the Christian Tradition: Ethical Reflections in a World of Disaster and Change. Westview Press. Heelas, P., & Hunt, D. V. (2012). Secular Ethics and Religious Belief. Routledge. Müller, A. (2020). Die Rolle der Religion in der modernen Bioethik. De Gruyter. Orsi, R. A. (Ed.). (2011). The Cambridge Companion to Religious Studies. Cambridge University Press. Özdemir, A. (2021). Biyoetik ve İslam: Etik Yaklaşımlar. Nakşibendi Yayınları.